東北関東大震災被災地の洋学資料（下）釜石市鉄の歴史館の大島高任旧蔵蘭書
2003年10月２日、岩手大学工学部小野寺英輝先生の案内で、釜石市立「鉄の歴史館」において、以下の大島高任(1826-1901)旧蔵蘭書５点を調査できた。
今回、釜石市市街地は大地震のために壊滅的な被害を受けた。小野寺先生は３月１８日に現地入りし、「鉄の歴史館」から釜石駅へ向かう途中の無残な町の姿を写真で送って下さった。
先日、JR釜石駅前広場の清掃作業をテレビのニュースでみて少しは安心したが、高台にある「鉄の歴史館」の被災状況についてはまだ分からない。
１．ヘルドル『算術基礎』 [B-16-2]
Gelder, Jacob de :
Allereerste gronden der cijferkunst, eerste[-tweedel deel. Bevattende de verklaring van het tientallige stelsel van tellen, het betoog der vier grondregels, de behandeling
der gewone en tiendeelige breuken; en bijzonderlijk de opgave en de verklaring van
het nieuw ingevoerde stelsel van maten en gewigten; alles toegepast op voorbeelden,
genomen uit het dagelijksche leven, den koophandel, de kunsten en wetenschappen;
en opzettelijk ingerigt naar de behoefte van den tegenwoordigen tijd; opgesteld, ten
gebruike der scholen en kollegiën, door Jacob de Gelder, hoogleeraar te Leijden. Zesde
druk. Naar den vijfden druk, inzonderheid in alles, wat het cijferwerk betreft, onder
goedkeuring van den schrijver, van overgeblevene fouten gezuiverd, door J.S. Speijer,
onderwijzer in de wiskunde.
Te 's Gravenhage en Amsterdam, bij de Gebroeders van Cleef. 1847. 2 vols in 1. XXIV, 176, (3), (1 blank); XII, 228 pp. (184x118mm)
Bound with
Ramakers, G. :
Antwoorden op de rekenkundige vragen, voorkomende in de allereerste gronden der
cijferkunst, door Jacob de Gelder, in leven hoogleeraar te Leiden. Uitgewerkt door G.
Ramakers. Herzien naar den sesden druk der cijferkunst door J. S. Speijer.
In 's Gravenhage en te Amsterdam, bij de Gebroeders van Cleef. 1849. (4), 91, 1 blank) pp.
略標題紙に「長崎東衙官許」印6略標題紙裏に「海防書籍廼印」。標題紙に「漱芳堂蔵」印(陰刻)
2. マーリン『初修フランス語教本』 [B-16-3]
Marin, Pieter :
Méthode familière pour ceux qui commencent à s'exercer dans la langue rançaise. Gemeenzame leerwijze voor degenen, die zich in de Fransche taal beginnen te oefenen. Door P. Marin, laatstelijk nagezien door D. Bomhoff, hz. Negende verbeterde druk.
Arnhem, P. A. De Jong. 1851. 133, (2), (1 blank) pp. (169x108mm)
標題紙に朱印「蕃書調所」。巻末に書店刊行書目あり。最終葉の裏に「蕃書調所」印および「安政丁巳」印。
３．マルチン『明解オランダ語辞典』 [B-16-1]
Martin, H. :
Beredeneerd Nederduitsch woordenboek verrijkt met 1°. Met een aantal woorden, welke in andere hedendaagsche woordenboeken niet te vinden zijn; 2°. Met de opgave van geslacht en vorming des meervouds der zelfstandige naamwoorden; 3°. Met de
vervoeging van al de werkwoorden; 4°. Met de eigenlijke en oneigenlijke beteekenissen der woorden, door voorbeelden gestaafd; 5°. En met eene verzameling van regtsgeleerde en andere termen. Voorafgegaan door eene spraakleer en gevolgd door eene verzameling der meest in gebruik zijnde Nederduitsche synonymen. Door H. Martin, Jr. Vernieuwde uitgave.
Te Amsterdam, bij H. Moolenijzer, Jzoon, Kloveniersburgwal, bij de Hoogstraat, N°. 87. n.d. (4), XIII-XX, 904, 44 pp. (174x124mm)
よく使用。標題紙に「漱芳堂蔵」印(陰刻)および丸印(黒、印文未詳)あり。標題紙にフランドル語擁護運動指導者J.F.Willems(1793・1846)の次の仏文を引用。
Aujourd'hui même, les autels de cette belle langue ne sont pas bandonnés; lls ne manquent pas d'encens. Elle vit encore dans la poésie de Tollens, de Feith, de van Hall, de Loots, de Hulster des deux Klijn et des deux Bilderdijk, ainsi que dans la prose, de Siegenbeek, de Stuart et de l’inimitable van der Palm! J. F. Willems.
４．ショル『蒸気機関技師提要』 [A2-47]
Scholl, E.F. :
De gids voor machinisten in fabrieken, bij droogmakerijen, op spoorwegen en
stoombooten. Tevens geschikt tot leiddraad voor fabriekanten en civiel-ingenieurs. Vrij naar de vierde, veel verbeterde Hoogduitsche uitgave van E.F. Scholl, der Führer des machinisten, door G. Kuijper, Hz., luitenant-ingenieur. Met negentien uitslaande planten.
Te Amsterdam, Bij C. L. Brinkman. 1858. XV, (1), 414, (1), (1 blank) pp. 19 folding plates. (239x152mm)
見返しに墨書「千八百五十六年式機関学全一冊ソッル氏」。遊紙に朱印「奥御蔵書」およ
び黒印(印文未詳)。
5. ファン・トリヒト、ウォルテルソム共編『純粋・応用化学事典』 [A2-47]
Tricht, J.P.C. van & J.J. Woltersom :
Woordenboek der zuivere en toegepaste scheikunde, bewerkt door J. P. C. van Tricht, Apotheker en Dr. J. J. Woltersom. Met platen. Eerste[-Vierde] deel.
Rotterdam, H. Nijgh. Leyden, De Breuk & Smits. 1856[-1859]. 4(of 13) vols.
1ste deel. VIII, 800 pp.
2de deel. VI, 1), 1 blank), 801-1600 pp. 5 folding plates(I-V).
3de deel. (1), (1 blank), XI, (1 blank), 1601-2400 pp. 7 folding plates(VI-XII).
4de deel. XI, (1 blank), (1), (1 blank), 2401-3200 pp. 6 folding plates(XIII-XVIII).
全13巻のうち第1巻より第4巻のみ存。
第1冊：
剥奪した背表紙裏に、エンゼル模様の漆塗り和紙を使用。このエンゼル模様は『舎密便覧』(河野禎造訳、安政6年、江戸刊)の折帖の浮き出し模様と同一である。本書が江戸で改装されたことを物語る。本書は『舎密便覧』の校閲と刻版を担当した宇田川興斎との関連があるかもしれない。見返しに墨書「千八百五十六年式分析韻類全四冊内ア之部 原名ハン、トリクト及ウヲルテルソム」。見返し及び標題紙裏に朱印「奥御蔵書」。
第2冊：
見返しに墨書「千八百五十六年式 分析韻類全四冊内自ア至べ 原名ハン、トリクト及ウヲルテルソム」。見返し及び標題瓶裏に朱印「奥御蔵書」。
第3冊：
見返しに墨書「千八百五十七年式 分析韻類全四冊内自べ至セ 原名ハン、トリクト」。遊紙及び標題紙裏に朱印「奥御蔵書」。本冊より標題紙に掲載の編者はJ.P.C.Tricht
のみ。Brood(パン)項目p.1802およびp.1705(=1805)に不審紙、p.1806に小紙片挿入。
Campher(樟脳)項目p.1998に小紙片挿入。
第4冊：
見返しに墨書「千八百五十九年式 分析韻類全四冊内自セ至ゲ 原名ハン、トリクト」。遊紙に朱印「奥御蔵書」。
また、「鉄の歴史館」では、蘭書のほかに下記の英書も閲覧することが出来た。これらに蔵書印はない。
Riddle, J.E., The Young Scholar’s English-Latin and Latin-English Dictionary. New Edition, London, Longmans, Green, and Co. 1866.
Yonge, C.D., An English-Greek Lexicon, Abridged from the Larger Work. New Edition, London, Longmans, Green, and Co. 1872.
Walker’s Pronouncing Dictionary of the English Language, adapted to the Present State of Literature and Science. By B.H. Smart. Seventh Edition, London, 1865.
おわりに
上掲書『純粋・応用化学事典』の編者トリヒトJ.P.C.Trichtと幕末1853年から1857年まで出島のオランダ商館付き外科医であったファン・デン・ブルックJan Karel van den Broek (1814-1865)との関係にすこし触れておきたい。
ファン・デン・ブルックは来日以前、オランダのドイツ国境に近いアーネムArnhemで、民間の教育団体「アーネム理学協会」Het Natuurkundig Genootschap tot Nut en Vergenoegenの幹部として、トリヒトとともに市民対象の理科教育を実践しており、それらの教育経験をもとに、長崎で河野禎造をはじめ各藩の青年たちに理化学の基礎を教授したのである。この協会の活動および機関誌『理学雑誌』Natuurkunde. Tijdschrift, inhoudende; phijsica, chemie, pharmacie, natuurlijke histori en litteratuur. Arnhem, J.G. Stenfert Kroese, 1844-については別に述べる。
なお、2002年3月にアーネム市立図書館にてファン・デン・ブルック資料（現在ではマイクロフィッシュ版が市販されているが）を同図書館の特別の許可を得て調査した際、蘭日辞典稿本のひとつ（MS280）に挿入された和紙の紙片には「生葡萄ヨリ酒石酸製法 河野禎造 Kono Theso」と墨書されており、師弟関係をしめす当時の資料として貴重である。
参照「海外調査報告書」、2003年7月4日、「江戸のモノづくり」研究者集会配付資料。
